Prymarną formą przekazywania informacji o (własnym lub czyimś) przykrym doznaniu fizycznym, tj. o stanie, w jakim znajduje się człowiek (lub zwierzę) wówczas, gdy „czuje się tak, jak się czujemy, kiedy czujemy, że w naszym ciele dzieje się coś, co chcemy, żeby przestało się dziać” (A. Wierzbicka, Dociekania semantyczne, Wrocław 1969, 39), jest zdanie z niepochodnym orzeczeniem syntetycznym (np. Ojca bolą zęby., Matkę łamie w krzyżu.) lub zdanie z niepochodnym (= niedającym się wyprowadzić z orzeczenia syntetycznego) orzeczeniem analitycznym (np. Jan odczuwa zgagę w przełyku.). Ostatni z wymienionych typów orzeczeń jest przedmiotem niniejszej monografii.

Orzeczenia analityczne (Oa) zbudowane są z dwu (lub więcej) członów, z których jeden – to czasownik osobowy pełniący funkcję formalną (czasownik operatorowy – Vosop), a drugi jest wykładnikiem predykatu semantycznego (Ps), por. wyżej: odczuwa (Vosop) zgagę (WPs).

Cel niniejszej pracy to opis właściwości składniowych interesujących nas orzeczeń, a w konsekwencji – wyróżnienie konstytuowanych przez nie prymarnych struktur zdaniowych we współczesnej polszczyźnie. Kontynuujemy w ten sposób realizację zadania przyjętego w pracy o orzeczeniach syntetycznych wyrażających cierpienia fizyczne (zob. A. Dyszak, Orzeczenia syntetyczne wyrażające cierpienia fizyczne we współczesnym języku polskim, Bydgoszcz 1992), polegającego na wydzieleniu zbioru elementarnych struktur zdaniowych (w zakresie wyznaczonym przez przedmiot rozważań), stawianego przed współczesną składnią przez Andrzeja Otfinowskiego (zob. Z zagadnień transformacyjnego opisu elementarnych struktur zdaniowych, Bydgoszcz 1982, 7).

Opis właściwości składniowych Oa z wykładnikami predykatów z klasy przykrych doznań fizycznych (właściwości dotyczących konstytuowania struktur zdaniowych, a nie ich realizacji!) stanowi trzon niniejszej pracy.

Równolegle do analizy składniowej staramy się prowadzić w pracy analizę semantyczną, opartą przede wszystkim na rozumieniu znaczeń rozpatrywanych WPs i Vosop przyjętym w słownikach języka polskiego.

Teorię orzeczeń analitycznych, którą przyjmujemy w niniejszej pracy za podstawę opisu Oa – wykładników przykrych doznań fizycznych, przedstawia w kilku swoich pracach A. Otfinowski (1976, 1981, 1982, 1992). W orzeczeniach analitycznych nieidiomatycznych wyróżnia on dwie części: „część predykatową, którą jest wykładnik predykatu semantycznego (WPs), i część niepredykatową, którą tworzy czasownik operatorowy w formie osobowej (Vosop) bądź Vosop + jeszcze jakiś człon niezbędny dla połączenia Vosop z WPs w orzeczenie analityczne. W tym drugim wypadku człon niepredykatowy jest analityczny.” (Otfinowski 1992, 67).

Podstawową funkcją Vosop jest formalne konstytuowanie orzeczenia analitycznego, może on jednak wyrażać pewne treści redundantne w stosunku do tych, których nośnikiem jest WPs. Dotyczy to także innych członów części niepredykatowej Oa (dodawanych do Vosop).

Interesować nas będą Oa prymarne z nieczasownikowym WPs (pomijamy wyróżniany przez A. Otfinowskiego typ: zdarzyło się, że ukradli – z upodrzędnionym Vos w funkcji WPs, zob. Otfinowski 1982, 46-48), np. zdarzyło się, że zmarzł, i podobny w budowie typ: czuje, że boli (go ręka), gdyż tworzy się takie Oa od wszystkich orzeczeń syntetycznych wyrażających przykre doznania fizyczne, a ich opis nie wniósłby nic nowego w stosunku do opisu tych orzeczeń syntetycznych ze względu na otwieranie przez nie pozycji dla WP i WLok lub tylko dla WP.

Autor tej pracy dokonał ekscerpcji następujących nieczasownikowych wykładników predykatów zakwalifikowanych przez niego do klasy przykrych doznań fizycznych (podajemy je w porządku alfabetycznym):

bezwład, chłodno, chłód, ciarki, ciepło (przysłówek), cierpota, czczość, dreszcz, drżączka, fatalnie, głodny, gorąco (przysłówek), gorąco (rzeczownik), gorycz, gorzej, gorzko, gorzkość, ischias, kac, kacenjamer, (katzenjamer, katzenjammer), katusze, kiepsko, kociokwik, kołowacizna, kurcz, lumbago, migrena, mrowie, mrowienie, mrówki, mróz, nerwoból, newralgia (neuralgia), niedobrze, niedysponowany, niedyspozycja, niemoc, nieprzyjemnie, niesmak, niezdrowy (niezdrów), obolały, odrętwiały, odurzony, ogłuszony, okropnie, osłabiony, oszołomiony, oślepiony, parcie, pogrzani, połamany, pomarznięci, pomęczeni, postrzał, potrudzeni, pragnienie, przegłodzony, przemarznięty, przemęczony, rwa, sforsowany, skacowany, skostniały, skurcz, spragniony, strudzony, ścierpnięty, trzaskanie, umordowany, utrudzony, war, wycieńczony, wyczerpany, wygłodniałv, wygłodzony, wymarznięty, wymęczony, zadyszany, zagłodzony, zamroczony, zasapany, zatkanie, zdrętwiały, zdyszany, zemdlony, zesztywniały, zgaga, zgłodniały, zgoniony, zgrabiały, zgrzany, zhasany, ziąb, zimno (przysłówek), zimno (rzeczownik), zlatany, zmachany, zmartwiały, zmarznięty, zmęczony, zmordowany, znużony, zziajany, zziębnięty, źle, żar.

Predykaty (Ps), które konstytuują semantycznie interesujące nas orzeczenia analityczne, implikują następujące argumenty: podmiot recepcyjny (P), którym jest osoba lub zwierzę odbierające przykre doznanie fizyczne w odpowiednim receptorze bólowym, i lokalizator (Lok), tj. miejsce na/w ciele podmiotu recepcyjnego, tworząc strukturę predykatowo-argumentową. Wykładnikami tej semantycznej struktury są struktury zdaniowe z poszczególnymi Oa (otwierającymi pozycje dla wykładników: podmiotu recepcyjnego – WP i lokalizatora – WLok lub tylko dla WP), a realizacjami – konkretne zdania, które formalnie są konstytuowane przez czasowniki operatorowe (Vosop), a semantycznie – przez wykładniki predykatów (WPs). Jeśli w skład Oa wchodzi jeszcze jakiś człon (oprócz Vosop i WPs), łączy on czasownik operatorowy z wykładnikiem predykatu.

Oto wykaz czasowników operatorowych (Vosop), współtworzących Oa będące przedmiotem opisu:

bierze, bywa, chodzi, chwycił, chwyta, cierpi, czuje, czuje się, dokucza, dolega, dostaje, dostał, doznaje, doznał, dręczy, idzie, jest (są), łapie, ma, ma się, męczy, miewa, minął, mrowi się, nachodzi, nęka, oblał, oblewa, odczuł, odczuwa, ogarnął. ogarnia, poczuł, poczuł się, pojawia się, pojawił się, przebiega, przebiegł, przechodzi (=przebiega), przejął, przejmuje, przenika, przeniknął, przeszedł (=minął), przeszedł (=przebiegł), przeszył, przeszywa, robi się, skończył się, trwa, trzęsie, uczuł, uczuwa, ustał, ustąpił, wlazł, wstrząsa, wstrząsnął, wszedł, wystąpił, występuje, zaczął się, zakończył się, zdejmuje, zdjął, złapał, znosi, zrobiło się.

Wśród opisywanych Oa nie ma w zasadzie takich, w których część niepredykatowa byłaby analityczna. Te ostatnie mają charakter sekundarny – powstają przez wprowadzenie do Oa z częścią niepredykatową syntetyczną jeszcze jednego wyrazu (nie będącego wykładnikiem predykatu semantycznego), który staje się formalnym członem konstytutywnym Oa i powoduje transformację obecnego w tym Oa Vosop na bezokolicznik lub rzeczownik. Najwięcej Oa z częścią niepredykatową analityczną tworzą czasowniki fazowe (zaczyna:zaczął / przestaje:przestał). Rzadziej pojawiają się w tej funkcji wykładniki realizacji (np. wystąpiło) czy pacjensowości (np. doznał). Por. np. (komuś) zaczyna być zimno ← (komuś) jest zimno i podobnie: przestaje odczuwać dreszcze doznał uczucia ← odczuwa dreszcze, wystąpiło (u kogoś) uczucie mrowienia doznał uczucia ← (ktoś) uczuł mrowienie, doznał uczucia bezwładu doznał uczucia ← uczuł bezwład.

Stopień analityczności niepredykatowej części analitycznej w Oa może być wyższy niż w przytoczonych wyżej przykładach, wówczas dodatkowymi członami formalnymi (po wprowadzeniu nowego Vosop) są obie transformy: bezokolicznikowa i rzeczownikowa Vosop pełniące funkcje formalnie konstytutywne w Oa o niższym stopniu analityczności, np. (u kogoś) zaczęło występować uczucie zimna doznał uczucia ← (u kogoś) wystąpiło uczucie zimna doznał uczucia ← (ktoś) uczuł zimno.

Wydawać by się mogło, że prymarny charakter mają Oa z analitycznym członem niepredykatowym, w którym funkcję Vosop pełnią wykładniki realizacji oraz pacjensowości niedokonane (np. doznaje, pojawia się, występuje), por. (ktoś) doznaje uczucia bezwładu, (u kogoś) pojawia się uczucie gorąca, (u kogoś) występuje uczucie mrowienia, nie dające się wyprowadzić z Oa współtworzonych przez Vosop uczuł: uczuł bezwład /gorąco / mrowienie, tak jak można by od nich wyprowadzić Oa z tymi samymi Vosop w postaci dokonanej (doznał uczucia ← uczuł). Rzeczownik uczucie jednak można także uznać za transformę orzeczenia czuje (doznaje uczucia bezwładu ← czuje bezwład), dlatego też omawianych Oa nie włączamy do proponowanego opisu Oa prymarnych.

Za prymarne należałoby chyba uznać Oa z analityczną częścią niepredykatową ma / miewa uczucie, np. w następującym Oa: ma / miewa uczucie zatkania. Nie spotykane jest Oa uczuł / czuje zatkanie, od którego można by je wyprowadzić. Jednak w związku z pewnymi wątpliwościami w tej kwestii, nie ujmujemy tego Oa w dalszym opisie.

Sekundarne są niewątpliwie wszelkie Oa (o różnym stopniu pochodności) z częścią niepredykatową rozbudowaną przez imiesłów bierny niedokonany, np. są odczuwane nerwobóle ← odczuwa nerwobóle, zaczęły być odczuwane kurcze ← zaczął odczuwać kurcze ← odczuwa kurcze. Imiesłów bierny pojawia się prymarnie w transformach pasywnych (= będących wynikiem pasywizacji).

Jako syntetyczne części niepredykatowe w Oa traktujemy te Vosop, które ze względu na budowę są formami analitycznymi czasownika, np. czuje się, mrowi się, pojawia się, robi się, zrobiło się, ale stanowią nierozerwalną całość (istnieje oczywiście samodzielny Vosop czuje bez się, jednak należy odróżnić go od czuje w czuje się; czuje współtworzy Oa tylko z rzeczownikowymi WPs (np. czuje czczość), czuje się natomiast współtworzy Oa albo z imiesłowem (np. czuje się połamany), albo z przymiotnikiem (np. czuje się spragniony) lub z przysłówkiem (np. czuje się źle) – wykładnikami predykatów z klasy przykrych doznań fizycznych.

Do orzeczeń analitycznych nic zaliczyliśmy struktur typu: wzmagają się nerwobóle, narasta uczucie mrowienia, potęguje się uczucie bezwładu, występuje atak / napad migreny, w których osobowe formy czasowników (wzmagają się, narasta, potęguje się) albo niekategorialne nazwy czynności (atak, napad) wydają się być wykładnikami predykatów ilościowych (wskazują na stopień nasilenia dolegliwości), a więc innych niż ten, który reprezentowany jest przez WPs. Trudno zatem traktować czasowniki wzmaga się, narasta, potęguje się itp. jako Vosop, a rzeczowniki atak czy napad uznać za dodatkowe człony części niepredykatowej Oa.

Do Oa zaliczamy natomiast połączenia WPs z Vos fazowymi i iteratywnymi (zgodnie z propozycją A. Otfinowskiego), a połączenia typu: zaczęły się kurcze, cierpota minęła, miewa drżączkę, bywa głodny (w wypadku Vos fazowych bierzemy pod uwagę tylko ich postacie dokonane, gdyż odpowiadające im czasowniki niedokonane mogą wskazywać na nasilanie lub zmniejszanie się dolegliwości, np. zaczynają się (u kogoś) dreszcze = ‘(ktoś) odczuwa dreszcze coraz bardziej’, kończy się:mija (u kogoś) bezwład = ‘(ktoś) odczuwa bezwład coraz słabiej’), oraz orzeczenia analityczne tautologiczne typu cierpi na bóle.

Omówienia wymaga jeszcze sprawa otwierania pozycji dla WP i WLok przez Oa z wykładnikami predykatów z klasy przykrych doznań fizycznych.

W elementarnych strukturach zdaniowych pozycję dla WP otwiera zawsze Vosop, np.

ktoś ← czuje się (zmęczony)

komuś ← zrobiło się (zimno)

kogoś ← ogarnia (niemoc).

Inaczej rzecz się ma z pozycją dla WLok, którą może otwierać nie tylko Vosop, np.

(komuś ciarki) przebiegły przez rękę

(komuś cierpota) weszła w krzyż,

ale i WPs, np.

(ktoś dostaje) bezwładu → nóg

(ktoś odczuwa) parcie → na pęcherz.

A. Otfinowski zaznacza, że „w niektórych wypadkach można by mieć wątpliwości, któremu z członów Oa przypisać konotowanie argumentu” (Otfinowski 1982, 51). Tak jest również w wypadku interesujących nas Oa, jak np.

(u kogoś zaczęły się) kurcze → w nogach

czy

(u kogoś) zaczęły się → w nogach (kurcze).

 

The Analytic Predicates With the Exponents of Unpleasant Bodily Sensations in the Contemporary Polish Language

Summary

The author of this study describes some analytic predicates. The predicates (Oa) are combinations of finite forms of some structural verbs (the verbs are not exponents of semantic predicates) – Vosop, e.g. ma, miewa, odczuwa, poczuł, trwa, wystąpił, and the exponents of unpleasant bodily sensations (suffering) – WPs (the combinations can’t be idioms), see chapters II. and VI.

In the function of the WPs occur some nouns (WPsRz), e.g. ciarki, nerwoból, zgaga, some adjectives – inclusive of some past (passive) participles (WPsPrzym), e.g. głodny, przemarznięty, and some adverbs (WPsPrzysł), e.g. gorzej, zimno, see chapter I.

The described predicates constitue different sentence structures with the positions: for various forms of the exponents of a receptive subject (WP) and for various forms of the exponents of a localizer (WLok), e.g.

Ojcu (=WP) dolegają kurcze (=Oa) w łydkach (=WLok).,

or only for various forms of the WP, e.g.

Matka (=WP) odczuwa pragnienie (= Oa).,

see chapters III.-V.

The position for the WP is structurally connotated only by the Vosop, instead the position for the WLok is structurally connotated by the Vosop, e.g.

Piotra (=WP) ciarki (=WPs) przebiegły (=Vosop) → po grzbiecie (=WLok).,

or by the WPs, e.g.

Chłopcu (=WP) jest (=Vosop) zimno (= WPs) → w uszy (=WLok).,

see chapter VII.

At the end of this monograph there are the list of distinguished sentence structures with the Oa, the index of the WPs and the index of the Vosop.