1. Przedmiot i cel rozprawy

Przedmiotem rozprawy są prymarne orzeczenia syntetyczne wyrażające tylko cierpienia fizyczne w rozumieniu istoty tego, co nazywa się bólem fizycznym – w bardzo ogólnym tego słowa znaczeniu, gdyż „ból jest chyba najbardziej zróżnicowanym odczuciem fizycznym – jak stwierdza L. Cherry – obejmuje ono wszystko: od zapowiedzi ledwie wyczuwalnego ćmienia w zębie do przeszywającego na wskroś bólu w chorobie nerwobólowej” (Odsłanianie tajemnic bólu, „Dialoque – USA”, nr 2/1979, 38.). Pomijamy więc orzeczenia odnoszące się tylko do psychicznej strony cierpień (przeżyć psychicznych związanych z odczuwaniem odpowiednich wrażeń fizycznych) i orzeczenia nazywające dolegliwe stany psychiczne. Zwrócić jednak trzeba uwagę na fakt, że wiele orzeczeń wyrażających ból fizyczny to homoformy orzeczeń będących wykładnikami cierpień psychicznych.

Najbardziej „neutralnym” znaczeniowo wykładnikiem predykatu omawianego rodzaju wydaje się być orzeczenie boli. Anna Wierzbicka podaje następującą eksplikację wyrażenia kogoś boli: „X boli = X czuje się tak, jak się czujemy, kiedy czujemy, że nie możemy przestać pragnąć nie czuć tego, co czujemy” (Dociekania semantyczne, Wrocław 1969, 259). W znaczeniu innych orzeczeń dostrzec można pewne nadwyżki semantyczne w stosunku do tego, co mówi przytoczona wyżej eksplikacja (boli + coś jeszcze), np. rozbolał = ‘zaczął boleć’ lub ‘bardzo boli’. W tym kontekście dostrzegamy potrzebę sformułowania eksplikacji wszystkich opisanych w rozprawie orzeczeń, ale jednocześnie zdajemy sobie sprawę, że to bardzo trudne zadanie (a przynajmniej próba jego wykonania) wymagałoby oddzielnej rozprawy (rodzą się w tym miejscu ogromne wątpliwości, czy możliwe jest uchwycenie i językowe ujęcie różnic semantycznych między wszelkimi leksykalnymi wykładnikami cierpień, skoro ból dzięki najistotniejszemu – zdaniem T.M. Domżała – swojemu elementowi – reakcji psychicznej, staje się „wyłącznie subiektywnym odczuciem, i to tak dalece, że można zaryzykować twierdzenie, iż każdy człowiek ma swój własny ból, o którym nikomu nie potrafi przekazać relacji w sposób dostatecznie obiektywny” (Ból, Warszawa 1983, 57).

Celem pracy jest opis właściwości składniowych interesujących nas orzeczeń z uwzględnieniem pewnych szczególnych (dających się odczytać) właściwości semantycznych niektórych spośród nich. W ten sposób autor rozprawy chciałby wykonać jedno z zadań (w ograniczonym przedmiotem pracy zakresie), które zdaniem Andrzeja Otfinowskiego stoi przed współczesną składnią, a polega „na wydzieleniu zbioru elementarnych struktur zdaniowych (...)” (Z zagadnień transformacyjnego opisu złożonych struktur zdaniowych, Bydgoszcz 1982, 7). Podkreślamy, że chodzić nam będzie o prymarne struktury zdaniowe, tj. takie, których nie da się wyprowadzić z innych struktur.

2. Semantyczna struktura cierpienia

Cierpienie (dolegliwość, ból fizyczny) uznajemy za zdarzenie, któremu na płaszczyźnie semantycznej języka odpowiada struktura predykatowo-argumentowa. Predykat (Ps), konstytuujący tę semantyczną strukturę, to cecha przypisywana argumentom (lub inaczej mówiąc relacja między argumentami), którymi w przypadku cierpienia są: podmiot recepcyjny (P) i lokalizator cierpienia (Lok). Schemat tej struktury można przedstawić następująco:

P ← Ps → Lok

Podmiot recepcyjny to żywa istota (osoba lub zwierzę) odbierająca cierpienie w odpowiednim receptorze (stąd przymiotnik określający podmiot – recepcyjny).

Lokalizatorem jest miejsce na ciele człowieka (zwierzęcia) lub w jego wnętrzu, w którym istota ludzka (albo zwierzę) odczuwa cierpienie, chociaż jego przyczyna może być umiejscowiona w innej części niż ta, która nam dokucza.

3. Metodologia

Za prymarny wykładnik cierpienia, jak każdego zdarzenia, uznajemy zdanie z orzeczeniem syntetycznym (Os) lub z orzeczeniem analitycznym (Oa).

Zasady opisu orzeczeń wyrażających cierpienia fizyczne w języku polskim opieramy na składni predykatowo-argumentowej i transformacyjnych teoriach językoznawczych (gramatyki transformacyjno-generatywne i semantyka generatywna). Szczegółowe rozwiązania opierają się na opisie struktur zdaniowych w pracach A. Otfinowskiego.

Orzeczenia syntetyczne to finitywne formy czasowników (w rozprawie: wyrażających różne dolegliwości fizyczne). Należą do nich obok form jednowyrazowych, np. kłuje (kogoś w boku), (ktoś) marznie, czasowniki z elementem się, który jest ich nieodłączną częścią, np. ćmi się (komuś w oczach), (ktoś) oparzył się.

Opis orzeczeń syntetycznych przeprowadzimy ze względu na tworzenie przez nie różnego typu zdań (= wyrażeń predykatowo-argumentowych). Orzeczenia te konstytuują zdania semantycznie i formalnie.

Wyrażenia predykatowo-argumentowe mogą być wykładnikami jednej struktury predykatowo-argumentowej (w nich to orzeczenia otwierają pozycje dla wykładników argumentów przedmiotowych, którymi w wypadku interesujących nas orzeczeń są: wykładnik podmiotu recepcyjnego – WP i wykładnik lokalizatora – WLok). Takie wyrażenia to elementarne struktury zdaniowe (ESZ – termin A. Otfinowskiego):

a) prymarne z Os lub Oa (wykładnik predykatu w Oa nie jest morfologicznie pochodny od Os) w trybie oznajmującym, stronie czynnej, czasie teraźniejszym dla orzeczeń niedokonanych i przeszłym dla dokonanych, z wypełnionymi pozycjami dla wykładników argumentów, np.:

Plecy (WLok) ← ścierpły (Os) → Janowi (WP)

Annie (WP) ← jest zimno (Oa) → w nogi (WLok),

b) sekundarne (które da się wyprowadzić z prymarnych), np.:

Piotr ← czuje szum → w głowie (← Piotrowi szumi w głowie).

Wyrażeniom predykatowo-argumentowym z Oa (prymarnymi) poświęcona jest odrębna rozprawa naukowa (zob. A. Dyszak, Orzeczenia analityczne z wykładnikami predykatów przykrych doznań fizycznych we współczesnej polszczyźnie, Bydgoszcz 1992).

Wyrażenia predykatowo-argumentowe to także wykładniki dwu struktur predykatowo-argumentowych, w których orzeczenia otwierają pozycje dla wykładników argumentów przedmiotowych (WP i/lub WLok) i wykładnika(-ów) argumentu przedmiotowego (wykładnika/-ów/ innego zdarzenia = przyczyny cierpienia – WZp), np.

Zapach siana (WZp) ← drażni → koniowi (WP) nozdrza (WLok).

Są to według A. Otfinowskiego złożone struktury zdaniowe (ZSZ).

Prymarne ZSZ wyrażające cierpienie konstytuowane są tylko przez orzeczenia syntetyczne, dla których przyjmujemy w pracy nazwę orzeczenia kauzatywne (Os_k). Za takie uznajemy tylko te orzeczenia, które otwierają pozycję przynajmniej dla jednego wykładnika zdarzenia przyczynowego w mianowniku.

Część Os_k to orzeczenia identyczne co do brzmienia i pisowni z Os niekauzatywnymi. Ich struktury semantyczne różnią się wyraźnie od siebie, por. np. Os_k mdli: (coś) mdli (kogoś) = ‘(coś) powoduje/wywołuje mdłości (u kogoś)’ lub ‘(coś) sprawia, że (komuś) jest niedobrze, mdło’ i Os mdli = ‘(ktoś) odczuwa mdłości, jest (komuś) niedobrze, mdło’. Dlatego też wydaje się słuszne traktowanie takich osobowych homoform niekauzazatywnych jako różne czasowniki. Różnice semantyczne między nimi wpływają na inność ich składni. Zauważyć należy, że podobnego rozróżnienia brak jest w słownikach, w których często pod jednym jakimś hasłem czasownikowym zawarte jest objaśnienie jego znaczenia (w naszym rozumieniu), w którym łączy się cechy orzeczenia niekauzatywnego i orzeczenia kauzatywnego. Dla odróżnienia homonimicznych orzeczeń kauzatywnych od niekauzatywnych stosować będziemy w pracy oznaczenie Os_k literką k, np. mdli_k.

Argumenty przedmiotowe i nieprzedmiotowe, których wykładniki pojawiają się odpowiednio w ESZ i ZSZ, są implikowane przez Ps (w wypadku argumentu nieprzedmiotowego chodzi o implikację pomiędzy zdarzeniem = cierpieniem a zdarzeniem = przyczyną tego cierpienia). Wyrażenia zdaniowe będące wykładnikami więcej niż jednej struktury predykatowo-argumentowej, pomiędzy którymi nie ma stosunku implikacji (wyrażenia polipredykatywne, jak nazywa je Maciej Grochowski, zob. Składnia wyrażeń polipredykatywnych, [w:] Gramatyka współczesnego języka polskiego. Składnia, Warszawa 1984, 213-218) nie stanowią przedmiotu badań przeprowadzonych przez autora niniejszej rozprawy.

W realizacjach elementarnych i złożonych struktur zdaniowych z Os i Os_k wykładnik lokalizatora jest często dyzjunktywny (rozszczepiony na dwa elementy: jeden szczegółowy – WLok₁, drugi ogólny – WLok₂, przy czym Lok₁ jest składnikiem Lok₂), np.

Skóra (WLok₁) na plecach (WLok₂) ← ścierpła → Janowi.

Bliżej dyzjunkcją wykładnika lokalizatora nie będziemy się jednak w pracy zajmować, gdyż interesować nas będzie w takich wypadkach tylko ten element WLok, dla którego pozycję otwiera bezpośrednio orzeczenie, a więc WLok₁ (jak w powyższym przykładzie: ścierpła skóra) lub WLok₂.

Termin dyzjunktywny pojawi się natomiast w rozprawie w trakcie omawiania struktur konstytuowanych przez orzeczenia kauzatywne, gdyż niektóre z tych orzeczeń mogą otwierać pozycje właśnie dla dyzjunktywych wykładników poszczególnych członów zdarzenia przyczynowego (w mianowniku i w narzędniku), np.

Materac (WZp) ← kłuje (Os_k) → Piotra (WP) w plecy (WLok) (wystającymi) źdźbłami (morskiej) trawy (WZp)

(materac i źdźbła trawy to dwa wykładniki jednego członu Zp: trawa jest częścią materaca), inne Os_k mogą otwierać pozycje dla wykładników dwóch różnych członów jednego zdarzenia, np.

Siano (WZp) ← drażni (Os_k) → koniowi (WP) nozdrza (WLok) zapachem (WZp)

(siano i zapach to wykładniki dwóch różnych członów jednego zdarzenia przyczynowego, dla których Os_k drażni otwiera osobne pozycje: w mianowniku i w narzędniku; por. z przykładem podanym wyżej: Zapach siana drażni koniowi nozdrza, w którym Os otwiera tylko jedną pozycję dla WZp: w mianowniku). W takich wypadkach mowa będzie o dyzjunkcji zdarzenia.

 

The Synthetic Predicates Expressing Bodily Suffering in the Contemporary Modern Polish Language

Summary

Bodily (physiological) suffering, as very occurrence, is the predicative-argumental structure, the elements of which (in this instance) are: semantic predicate (Ps) and implicated by the predicate two arguments: receptive subject (P) and localizer of suffering (Lok).

The basic exponents of this semantic structure of suffering are sentence structures with underived synthetic predicates (e.g. boli, kręci się) or underived analytic predicates (e.g. ma dreszcze).

The synthetic predicates expressing bodily suffering (Os) constitute sentence structures with two position: for an exponent of the receptive subject (WP) and for an exponent of the localizer (WLok), e.g.

Alę (WP) ← boli (Os) → głowa (WLok),

or one position: the same for the WP and the WLok, e.g.

Ojciec (WP=Wlok) ← zgrzał się (Os),

and only for the WP, e.g.

Zamroczyło (WP) → Jana (Os).

These are elementary sentence structures (ESZ).

Some synthetic predicates expressing bodily suffering constitute sentence structures with positions for an exponent (in nominative) or the exponents (in nominative and instrumental) of reason(s) of suffering (WZp), too, e.g.

Zapach (WZp_nom.) ← dusi → Piotra (WP) w gardle (Wlok),

Lekarstwo (WZp_nom.) ← kręci → matkę (WP) w nosie (WLok) zapachem (WZp_instr.).

These are complex sentence structures (ZSZ) and the predicates forming them are causative synthetic predicates – the exponents of suffering (Os_k).

Ones of the causative predicates expressing suffering (Os_k) and ones of the non-causative predicates expressing suffering (Os) are homoforms, e.g.

Marię mdli (Os) w dołku.

Czekolada mdli (Os_k) Marię w dołku.

(Osk mdli = mdli_k).

The synthetic predicates expressing bodily suffering (Os and Os_k) constitute different sentence structures, which are distinguished on the basis of forms of the exponents of the arguments (WP and WLok).

The list of types of the ESZ and the ZSZ (constituted by the Os and the Os_k) and the index of the synthetic predicates – exponents of bodily suffering are put at the latter parts of the book (above the glosses).