Podstawą prowadzonych analiz jest rozróż­nienie dwóch typów zjawisk świetlnych, a mianowicie:

1) zjawisk konceptualizowanych jako emisja światła przez jakieś jego źródło (można o nich mówić za pomocą zdań konstytuowanych przez takie czasowniki, jak świecić i oświetlać),

2) zjawisk konceptualizowanych jako stany widzianej przestrzeni pod wzglę­dem ilości (natężenia) zawartego w niej światła oraz zmiany tych stanów, które krótko można nazwać zjawiskami ja­sności i ciem­ności (nazywane np. światłem, światłością, dniem oraz ciemno­ścią, nocą, a także wyrażane za pomocą przysłówków jasno i ciemno).

Między zjawiskami obu wyróżnionych typów zachodzi taka zależność przyczynowo-skutkowa, że zjawiska nazwane stanami jasności i ciemności powstają odpowiednio jako wynik działania emisji światła lub jako wynik braku takiego działania na jakąś przestrzeń. Mimo tej zależności zjawiska te (w potocznej świadomości użytkowników języka) nie są ze sobą łączone, co znajduje swój wyraz w języku. Mówimy albo o tym, że coś emituje światło, albo o skutkach, jakie ta emisja bądź jej brak wywołuje: że coś jest jasne lub ciemne/gdzieś jest jasno lub ciemno.  

Przedmiotem opisu w niniejszej pracy są wyrazowe (ciągłe i nieciągłe) wyrażenia predykatywne współczesnego języka polskiego, występujące prymarnie w funkcji orzeczeń syntetycznych, za pomocą których orzeka się o zjawiskach emisji światła. Wyrażenia te nazywane będą dalej wyrażeniami zjawisk emisji światła, albo krótko wyrażeniami.

Zebrane wyrażenia podaję wstępnie w formie hasłowej, pod jaką odnotowano je w słownikach, z których zostały wyekscerpowane:

blednąć (blednieć), błyskać, błysnąć, błyszczeć, błyszczeć się, ćmić, ćmić się, fosforyzować, gasnąć, gorzeć, iskrzyć, iskrzyć się, jarzyć się, jaśnieć, lśnić, lśnić się, mienić się, migać, migać się, mignąć, mignąć się, migotać, migotać się, obłyskać, obłyskiwać, odbłyskiwać, odbłyskiwać się, odbłysnąć, odbłysnąć się, olśniewać, olśnić, opromieniać, opromienić, oświecać, oświecić, oświetlać, oświetlić, palić się, pałać, pełgać, płonąć, pobłyskiwać, pobłyszczeć, pojaśnieć, połyskiwać, pooświetlać, poświecić, pozapalać się, pozaświecać się, promienieć, promieniować, przebłyskiwać, przeświecać, przeświecać się, przeświecić, prześwietlać, prześwietlić, prześwitywać, przyćmiewać się, przyćmić się, przygasać, przygasnąć, rozbłyskiwać (rozbłyskać), rozbłysnąć, roziskrzać, roziskrzać się, roziskrzyć, roziskrzyć się, rozjarzać, rozjarzyć, rozjaśniać, rozjaśniać się, rozjaśnić, rozjaśnić się, rozmigotać się, rozświecać, rozświecać się, rozświecić, rozświecić się, rozświetlać, rozświetlić, rozwidniać, rozwidnić, rozżarzać się, rozżarzyć się, skrzyć, skrzyć się, szklić się, świecić, świecić się, tleć, tleć się, tlić się, wybłyskać się, wybłyskiwać (wybłyskać), wybłysnąć, wygasać, wygasnąć, wyiskrzać się, wyiskrzyć się, zabłysnąć, zabłyszczeć, zagasać, zagasnąć, zaiskrzyć, zaiskrzyć się, zajarzyć się, zajaśnieć, zalśnić, zamigać, zamignąć, zamigotać, zapalać się, zapalić się, zapłonąć, zaświecać się, zaświecić, zaświecić się, zblednąć (zbladnąć), zgasnąć, żarzyć się.

Głównym celem pracy jest przede wszystkim opis właściwości semantycznych wyrażeń stanowiących przedmiot pracy w zakresie ich odniesienia i znaczenia leksykalnego. Pośrednio ukazane zostaną też właściwości syntaktyczne interesujących mnie wyrażeń.

Szczegółowe cele pracy są następujące:

1. Próba odpowiedzi na pytanie, o jakich zjawiskach świetlnych mówi się, używając zebranych wyrażeń, czyli ustalenie zakresów odniesienia zdań konstytuowanych (formalnie i semantycznie) przez te wyrażenia.
2. Ustalenie struktury wewnętrznej (uporządkowania) pola wyrazowego, na które opisywane wyrażenia się składają.
3. Wyróżnienie tworzonych przez te wyrażenia jednostek leksykalnych, stwierdzenie relacji semantycznych, jakie między nimi zachodzą, i próba zdefiniowania ich znaczenia.

Punktem wyjścia do wyróżnienia wszystkich takich jednostek jest analiza zdań z tymi wyrażeniami (w funkcji orzeczenia syntetycznego), będących realizacjami podstawowych struktur predykatowo-argumentowych (inaczej mówiąc, chodzi o zdania, które zawierają tylko składniki semantycznie konieczne). W takich wypadkach każda jednostka leksykalna ma postać schematu składniowego zdania, w którym funkcjonuje, a więc odtwarza też w ten sposób ową semantyczną strukturę tego zdania. Aby uprościć opis relacji między rzeczywistością pozajęzykową a językiem, która to relacja nie jest bezpośrednia, strukturę semantyczną zdania (strukturę predykatowo-argumentową) utożsamiam ze strukturą odpowiedniego zdarzenia, co oznacza, że mówiąc o argumentach i predykatach, mam na myśli nie pojęcia, ale odpowiadające im rzeczywiste elementy zdarzeń, tj. obiekty lub (inne) zdarzenia (= argumenty) oraz przypisywane im cechy lub relacje (= predykaty).

W zakresie liczby implikowanych argumentów można wyróżnić na­stępujące dwa typy struktur predykatowo-argu­mentowych z predykatami emisji światła:

1) struktura z predykatem implikującym jeden argument:

Źś ← Ps 

Ps – predykat, Źś – źródło światła, np. ogień  pobłyskuje;

2) struktura z predykatem implikującym dwa argumenty:

Źś ← Ps → O

O – obiekt emisji światła; pojęcie obiektu obejmuje swoim zakresem odniesienia zarówno jakiś przedmiot albo istotę (osobę, zwierzę), jak i przestrzeń, por. np. słońce opromienia drzewa, lampa oświeciła postać, błyska­wica oświetliła przestworze.

Wszystkie opisywane orzeczenia otwierają pozycję dla wykładnika źródła emisji światła, ale w zależności od charakteru tego wykładnika, który może być albo wykładnikiem argumentu przedmiotowego, albo wykładni­kiem argumentu zdarzeniowego, konstytuują odpowiednio albo elemen­tarne struktury zdaniowe, albo złożone struktury zdaniowe.

Takie orzeczenia, jak oświetlił, pooświetlał(y), rozwidnia, rozjaśnił, otwierając pozycję dla wykładnika zdarzenia będącego źródłem emisji światła (np. ognia, ogniska, pożaru), wyrażają cechę dru­giego z implikowanych przez nie argu­mentów, w związku z czym orzeczenia te można uznać za kauzatywne (mają one wbudo­wany wykładnik kauzacji i wskazują eksplicytnie na przyczynowy charakter implikowanego zdarzenia). Orzeczenia, które nie nazywają skutku wywołanego przez źródło światła implikowane przez odpowiedni predykat, jak np. błyszczy, jarzy się, jaśnieje, lśni, migocze, połyskuje, promieniuje, rozświecił się, zajarzył się, można nazwać – w opozycji do orzeczeń kauzatywnych – orzeczeniami niekauzatywnymi.

Struktury predykatowo-argumentowe pozwalają ustalić właściwości walencyjnych orzeczeń (tj. liczby otwieranych przez nie pozycji dla wykładników argumentów implikowanych przez predykaty, których orzeczenia te są wykładnikami) i ograniczeń selekcyjnych nakładanych przez nie na otwierane pozycje (wynikających z implikacji semantycznej argumentów), a w konsekwencji ustalić jednostki leksykalne. Zapis jednostki obejmuje więc nie tylko orzeczenie, ale i oznaczone symbolicznie miejsca walencyjne, np. x_m lśni, x_m obłyskuje y_b, gdzie x, y oznaczają wykładniki argumentów, a uzupełniające je przykładowe litery m, b – formy przypadkowe (lub inaczej: coś lśni, ktoś obłyskuje czymś coś). Po ustaleniu znaczeń opisywanych jednostek leksykalnych można przystąpić do rozpatrywania relacji między tymi znaczeniami. Podstawowe relacje w tym zakresie, jakie będą rozpatrywane, to relacja hiponimii i synonimii.

W rezultacie realizacji sformułowanych wyżej celów praca niniejsza ma też ukazać językowy obraz zjawisk emisji światła, utrwalony zarówno w znaczeniu odpowiednich wyrażeń, jak i w ich właściwościach gramatycznych.

Niektóre z wyrażeń zjawisk emisji światła mają homofoniczne i homograficzne odpowiedniki, które w funkcji orzeczenia nie otwierają pozycji dla mianownikowej formy wykładnika źródła światła, ale dla rzeczownika oznaczającego osobę lub dla zaimka osobowego w tej właśnie formie, por. np. Słońce świeci. i Jan świeci., Latarnie świecą. i Dziewczęta świecą., i mogą występować w różnych formach osobowych, por. np. Ja świecę (np.) latarką. – świecę = 1. os. lp, Wy świecicie (np.) latarkami. – świecicie = 2. os. lm, Dziewczęta świecą (np.) latarkami. – świecą = 3. os. lm. W związku z tym są to orzeczenia osobowe. Są to następujące wyrażenia (podaję je wstępnie w kolejności alfabetycznej):

błyska, błysnął, miga, mignął, migocze, oświeca, oświecił, oświetla, oświetlił, pooświetlał, poświecił, świeci, zabłysnął, zamigotał, zaświecił.

W funkcji orzeczeń osobowych występują też następujące wyrażenia, które nie mają odpowiedników wśród opisywanych wcześniej orzeczeń nieosobowych, ale odnoszą się do zdarzeń tego samego typu, co zdarzenia, do których odnoszą się orzeczenia wymienione wyżej:

pali, pozapalał, pozaświecał, zapala, zapalił, zaświeca.

 

Linguistic Expressions of Light Emission Phenomena

Summary

This study deals with the issue of expressing information about phenomena connected with emission of light observable in the real world, in the contemporary Polish language.

In The Introduction, the author distinguishes between two connotations of the noun światło (light) and relevant concepts of light, and on the basis of them distinguishes two following types of light phenomena: 1) states of perceived space in terms of quantity (intensity) of light included in it and changes of those states, which in short can be called the phenomena of brightness and darkness, 2) phenomena of light emission by a certain source. The subject of the study is verbal (continuous and non-continuous) predicative expressions in the contemporary Polish language used to describe phenomena of light emission, e.g. błyszczy się, ćmi, rozjaśnił się, rozmigotał się, skrzy, zaświecił się, zgasnął. The aim of the study is mainly the description of semantic characteristics of such expressions in terms of their connotative and lexical meaning. However syntactic features of such expressions have been indirectly pointed out as well. The analysis of sentences with the described expressions (in the function of synthetic predicate) has been a starting point for distinguishing lexical units, constituted by those expressions. Each lexical unit has a form of syntactic pattern of a sentence in which it functions and so it reproduces the semantic structure of the sentence, i.e. predicative-argumentative structure which the author of the study regards as a semantic correlation of a respective event from non-linguistic reality, dependent upon the method of conceptualisation of the event. Predicative-argumentative structures and in consequence lexical units have been established on the basis of examination of the number of positions opened by them for indications of arguments implied by semantic predicates whose examined predicates are indications, and selective limits set by them on opened positions (resulting from semantic implications of arguments).

In Chapter 1, the author analyses the semantic structures of light phenomena and presents the ways of formalising it (types of sentence structures).

Chapter 2 contains detailed analysis of expressions belonging to the examined verbal area. The expressions regarded as central in this area are these which serve to express very generally its, visible and attributive to an element of non-linguistic reality, feature of being the source of light, not mentioning any additional visual sensations and associations which the light emission of a given object may produce. These are the predicates świeci się and świeci, which open the position for the nominative form of indication of the light source. They have the broadest range of reference, which means that while speaking of any phenomenon of light emission, either of the two predicates can be used. The author of the study distinguishes the following lexical units, constituted by the predicates mentioned above: 1) x_m świeci się // świeci₁, 2) x_m świeci₂, 3) x_m świeci na y_b. The predicates świeci się, świeci₁, świeci₂, świeci na are hyperonims of remaining predicates – indications of semantic predicates of light emission and serve to define meanings of lexical units produced by them. Because many expressions of light phenomena relate to objective visual sensations connected with perception, the author thinks the best way of defining them is pointing out the sensations themselves by means of expressions by which they are called. In such a way ostensive definitions have been formed, which express a specific way of absorbing concepts through direct contact with corresponding phenomena in non-linguistic reality.

Chapter 3 presents the descriptions of homophonic and homographic equivalents of the expressions of light emission phenomena, which in the function of predicate open the position for nominative form of person indication, e.g. Chłopiec miga latarką., Ojciec oświetla pokój., Ktoś zapalił świecę., and in this respect have been called personal predicates.

Finally, Chapter 4 includes comments on the linguistic picture of light emission phenomena.