Zjawiska jasności i ciemności, oprócz oczywistych zdarzeń, kiedy jest jasno lub kiedy jest ciemno, obejmują stany pośrednie między jasnością i ciemnością oraz zjawiska przechodzenia ze stanu jasności do stanu ciemności i na odwrót, a także takie chwilowe zjawiska jasności obserwowalne w przestrzeni, jak np. błyskawica. Pojmowanie (konceptualizacja) światła jako jasności niewiązanej z jej źródłem potwierdzają słownikowe (a więc utrwalone w świadomości użytkowników języka) definicje rzeczownika światło. Zjawisko jasności, rozumiane jako stan widzianej przestrzeni, obejmuje każdy jej stan umożliwiający widzenie. Podstawową strukturę predykatowo-argumentową zjawiska jasności lub ciemności tworzy predykat pierwszego rzędu: statyczny (jeśli wyraża stan przestrzeni) albo dynamiczny (jeśli wyraża zmianę lub osiągnięcie stanu) oraz implikowany przez ten predykat argument przedmiotowy, którym jest przestrzeń. Nieliczne są predykaty zjawisk jasności i ciemności dwuargumentowe (relacyjne). Wyrażają one wówczas różnicę między postrzeganą ilością światła w dwóch różnych przestrzeniach: jedna przestrzeń (I) jest jaśniejsza, druga (II) – ciemniejsza.

Praca niniejsza sytuuje się w nurcie badań semantyczno-strukturalnych, opartych na założeniach składni predykatowo-argumentowej i transformacyjnej. Jej przedmiotem są formalnie proste (ciągłe i nieciągłe) wyrażenia predykatywne współczesnego języka polskiego, za których pomocą można orzekać o obu przedstawionych wyżej zjawiskach jasności i ciemności, a jej celem jest opis ich semantyki (zarówno odniesienia, jak i znaczenia) oraz właściwości składniowych (przede wszystkim w funkcji głównych semantycznie członów zdań minimalnych).

Podstawą ustalenia zbioru tych wyrażeń były objaśniające słowniki współczesnego języka polskiego, a także Słownik syntaktyczno-generatywny czasowników polskich pod red. Kazimierza Polańskiego. Zawarte w tych słownikach definicje interesujących mnie wyrażeń oraz ilustrujące je przykłady ich użycia (zarówno zdaniowe, jak i niezdaniowe), z których można odczytać dodatkowe informacje o odniesieniu i cechach składniowych rozpatrywanych wyrażeń, stanowią punkt wyjścia wszystkich rozważań w niniejszej pracy.

Zebrane wyrażenia tworzą następujące pole leksykalne zjawisk jasności i ciemności (podaję je alfabetycznie w formie hasłowej, w jakiej większość z nich została odnotowana w wymienionych wyżej słownikach; niektóre z podanych niżej wyrażeń wystąpiły jedynie w definicjach haseł odpowiadających innym wyrażeniom lub w przykładach ilustrujących te hasła, jeszcze inne podaję jako analogiczne do wyrażeń potwierdzonych w słownikach):

bezchmurnie, bezchmurny, bezsłonecznie, bezsłoneczny, błysk, błyskać, błyskać się, błyskawica, błysnąć, błysnąć się, błyśnięcie, błyśnięcie się, brzask, chmurnie/chmurno, chmurnieć, chmurniej, chmurny, chmurzyć się, ciemnawo, ciemnawy, ciemnić się, ciemnieć, ciemniej, ciemniejszy, ciemniutki, ciemniutko, ciemno (przysłówek), ciemno (rzeczownik), ciemność, ciemny, cieniście/cienisto, cienistość, cienisty, cień, czarniej, czarniejszy, czarno, czarność, czarny, czernić się, czernieć, czerń, ćma, dnieć, dzień, jasno, jasność, jasny, jaśnieć, jaśniej, jaśniejszy, jaśniutki, jaśniutko, jutrzenka, mrocznawo, mrocznawy, mrocznie/mroczno, mrocznieć, mroczniej , mroczniejszy, mroczność, mroczny, mroczyć się, mrok, najchmurniej, najciemniej, najciemniejszy, najczarniej, najczarniejszy, najjaśniej, najjaśniejszy, najmroczniej, najmroczniejszy, najwidniej, najwidniejszy, niepogodny, noc, obrzask, obrzasnąć, oświetlać się, oświetlić się, palić się, pobrzask, pochmurnie/pochmurno, pochmurnieć, pochmurność, pochmurny, pociemnieć, pogodnie, pogodnieć, pogodny, pojaśnieć, pomroka, poszarzeć, półciemno, półciemność, półciemny, półcień, półmrocze, półmroczny, półmrok, przedświt, przejaśniać się, przejaśnić się, przejaśnienie, rozednieć, rozednieć się, rozedniewać, rozedniewać się, rozjaśniać się, rozjaśnić się, rozpogadzać się, rozpogodzić się, rozświetlać się, rozświetlić się, rozwidniać się, rozwidnić się, słonecznie, słoneczny, słońce, szarawo, szarawość, szarawy, szaro, szarość, szarówka, szary, szarzeć, szarzyzna, ściemniać się, ściemnić się, ściemnieć, światło, świecić się, świt, świtać, świtanie, widnieć, widniej, widniejszy, widniutki, widniutko, widno, widny, wyjaśniać się, wyjaśnić się, wypogodnieć, wypogadzać się, wypogodzić się, zachmurzać się, zachmurzyć się, zaciemniać się, zaciemnić się, zacieniać się, zacienić się, zajaśnieć, zaświtać, zmierzch, zmierzchać, zmierzchać się, zmierzchnąć, zmierzchnąć się, zmrocznieć, zmroczyć się, zmrok, zorza, zszarzeć.

Pierwszy rozdział pracy dotyczy struktury predykatowo-argumentowej zjawisk jasności i ciemności: typu argumentu, który jest implikowany przez predykaty tych zjawisk (podroz. 1.), i jego wykładników (podroz. 2. i 3.) oraz sposobów werbalizacji tych predykatów (podroz. 4.) – za pomocą jakich części mowy są one wyrażane, jakich szczegółowych typów zjawisk jasności i ciemności poszczególne wyrażenia są wykładnikami, jakie relacje formalno-semantyczne (słowotwórcze) między nimi zachodzą.

Kolejny rozdział zawiera więc próbę klasyfikacji semantycznej (ze względu na ich odniesienie) wykładników predykatów zjawisk jasności i ciemności. Przykłady użycia poszczególnych wyrażeń, podawane w słownikach, są też podstawą do przedstawienia w trzecim rozdziale pracy struktur zdaniowych, jakie są konstytuowane przez te wykładniki predykatów zjawisk jasności i ciemności, które mogą pełnić funkcję finitywną (zdaniotwórczą – albo formalnie i semantycznie, albo tylko semantycznie). Wyróżniam dwie grupy struktur: konstytuowanych formalnie i semantycznie przez czasownikowe wykładniki predykatów jasności i ciemności (podroz. 2.) oraz konstytuowanych semantycznie przez nieczasownikowe wykładniki predykatów jasności i ciemności (podroz. 3.).

Struktury formalne zdań minimalnych konstytuowanych przez czasownikowe wykładniki predykatów przedstawiają się następująco (z przykładowymi realizacjami):  

1. Struktura z pozycją otwartą dla przymiotnikowego wykładnika przestrzeni w mianowniku, np. Niebo pojaśniało (na wschodzie).
2. Struktura z pozycją otwartą dla przymiotnikowego wykładnika przestrzeni w miejscowniku z przyimkiem na, np. Na dworze ściemniało.
3. Struktura z pozycją otwartą dla przymiotnikowego wykładnika przestrzeni w miejscowniku z przyimkiem w, np. W salonie zmroczyło się.

Bardziej zróznicowane są struktury formalne zdań minimalnych konstytuowanych przez nieczasownikowe wykładniki predykatów, por.          

1. Struktury z przymiotnikowym wykładnikiem predykatu:

1.1. Struktura z pozycją otwartą dla przymiotnikowego wykładnika przestrzeni w mianowniku, np. (Oba) pokoje były słoneczne, (kwiaty miały w nich raj).  

1.2. Struktura z pozycjami otwartymi dla dwóch przymiotnikowych wykładników przestrzeni: pierwszego w mianowniku i drugiego w mianowniku z przyimkiem niż, np. (Jedna) strona (ulicy) jest jaśniejsza niż  (druga) strona (ulicy).

2. Struktury z przysłówkowym wykładnikiem predykatu:

2.1. Struktura z pozycją otwartą dla przymiotnikowego wykładnika przestrzeni w miejscowniku z przyimkiem na, np. Na dworze robiło się szarawo.         

2.2. Struktura z pozycją otwartą dla przymiotnikowego wykładnika przestrzeni w miejscowniku z przyimkiem w, np. W kaplicy było mrocznawo.  

2.3. Struktura z pozycjami otwartymi dla dwóch przymiotnikowych wykładników przestrzeni:  pierwszego w miejscowniku z przyimkiem na lub w i drugiego w miejscowniku z przyimkiem złożonym niż na lub niż w, np. W głębi (jaskini) było (jeszcze) mroczniej niż w (jej środkowej) części.          

3. Struktury z rzeczownikowym wykładnikiem predykatu:

3.1. Struktura z pozycją otwartą dla przymiotnikowego wykładnika przestrzeni w miejscowniku z przyimkiem na, np. Na wschodzie pokazała się jutrzenka.         

3.2. Struktura z pozycją otwartą dla przymiotnikowego wykładnika przestrzeni w miejscowniku z przyimkiem w, np. W pokoju panował półcień różowy (od lamp, przyćmionych czerwonymi abażurami).

     Przedmiotem rozważań stają się następnie relacje semantyczno-formalne między realizacjami wyróżnionych struktur zdaniowych (podroz. 6.). Osobny opis dotyczy wyrażeń zjawisk jasności i ciemności w zdaniach pochodnych (podroz. 5.) i nominalizacjach (podroz. 6.).

Ostatni rozdział (IV.) stanowią uwagi dotyczące sposobów i propozycji (jakie odnaleźć można w pracach innych językoznawców i własnych) eksplikacji znaczeń jednostek leksykalnych, które da się ustalić na podstawie właściwości składniowych orzeczeń tworzonych lub współtworzonych przez opisywane wyrażenia zjawisk jasności i ciemności. Uznając, że treścią wyrażenia językowego (jego znaczeniem) jest pewna informacja o rzeczywistości pozajęzykowej (o przedmiocie odniesienia tego wyrażenia), ale zakres tej informacji jest ograniczony i wynika z relacji między rozpatrywanym wyrażeniem a innymi wyrażeniami tego samego języka, przyjmuję, że definicje znaczeń jednostek leksykalnych (konstytuowanych przez dane wyrażenie) powinny mówić o przedmiotach ich odniesienia tylko tyle, ile można powiedzieć za pomocą innych wyrażeń tego samego języka – wyrażeń prostszych semantycznie (nie stawiam sobie wszakże zadania przedstawienia eksplikacji każdej z jednostek leksykalnych, jakie udałoby się ustalić; o ile bez trudności można podać jednostki leksykalne współtworzone przez wyrażenia czasownikowe, o tyle liczba jednostek współtworzonych przez inne, nieczasownikowe, wyrażenia jest zależna od możliwych połączeń tychże wyrażeń z czasownikami operatorowymi – słownikowe przykłady pozwalają ustalić tylko niektóre z nich).

Używając takich przymiotników, jak ciemny i jasny (które należą do wyrażeń zjawisk jasności i ciemności o najszerszym/najogólniejszym znaczeniu), można eksplikować znaczenia jednostek, których centrum stanowią czasowniki będące wykładnikami predykatów naturalnych zjawisk świetlnych, por.

na p_msc dnieje / na p_msc rozedniewa / na p_msc rozedniewa się / na p_msc świta / na p_msc widnieje = ‘p staje się jasne, kiedy wschodzi słońce’,

p_m obrzasnął / na p_msc rozedniało / na p_msc rozedniało się / na p_msc zaświtało = ‘p stało się jasne, kiedy wzeszło słońce’,

p_m zmierzcha / na p_msc zmierzcha / p_m zmierzcha się / na p_msc zmierzcha się = ‘p staje się ciemne, kiedy zachodzi słońce’,

p_m zmierzchnął / na p_msc zmierzchło / p_m zmierzchnął się / na p_msc zmierzchło się = ‘p stało się ciemne, kiedy zaszło słońce’,

niebo chmurnieje / na p_m chmurnieje / niebo chmurzy się / na p_m chmurzy się / niebo pochmurnieje / niebo zachmurza się / na p_msc zachmurza się = ‘p staje się ciemne, bo pojawiają się chmury’,

niebo zachmurzyło się / na p_msc zachmurzyło się = ‘p stało się ciemne, bo pojawiły się chmury’,

p_m przejaśnia się / na p_msc przejaśnia się / p_m wyjaśnia się / na p_msc wyjaśnia się = ‘p staje się jasne, bo znikają chmury’,

p_m przejaśnił się / na p_msc przejaśniło się / p_m wyjaśnił się / na p_msc wyjaśniło się = ‘p stało się jasne, bo zniknęły chmury’

(p = symbol wykładnika przestrzeni; m = forma mianownika, msc = forma miejscownika).

     Podobnie eksplikowane będą znaczenia jednostek z orzeczeniami analitycznymi pochodnymi od orzeczeń syntetycznych, por.

na p_msc wstaje świt = ‘p staje się jasne, kiedy wschodzi słońce’,

na p_msc zapada zmierzch = ‘p staje się ciemne, kiedy zachodzi słońce’,

na p_msc zapadł zmierzch = ‘p stało się ciemne, kiedy zaszło słońce’,

na p_msc nastaje zmrok / na p_msc zapada zmrok = ‘p staje się ciemne, kiedy zachodzi słońce’,

na p_msc nastał zmrok / na p_msc zapadł zmrok = ‘p stało się ciemne, kiedy zachodzi słońce’.

na p_msc jest przejaśnienie₂ = ‘p staje się jasne, bo zniknęły chmury’,

na p_msc wystąpiło przejaśnienie₂ = ‘p stało się jasne, bo zniknęły chmury’,

a także znaczenia jednostek z niepochodnymi orzeczeniami analitycznymi, por. np.

na p_msc jest bezchmurnie = ‘p jest jasne, bo nie ma chmur’,

na p_msc jest chmurnie / na p_msc jest pochmurnie / na p_msc jest pochmurno = ‘p jest ciemne, bo pojawiły się chmury’.

W zakończeniu pracy, oprócz krótkiego Podsumowania, znalazła miejsce aparatura pomocnicza, którą tworzą Indeks mówionych wykładników predykatów zjawisk jasności i ciemności, Wykaz tabel, Rozwiązanie skrótów gramatycznych, Rozwiązanie skrótów cytowanych encyklopedii i słowników oraz Bibliografia: wykazy prac cytowanych i użytecznych.

  

Linguistic Expressions of Brightness and Darkness Phenomena

Summary

This study places in the mainstream of semantic-structural research, based on assumptions of predicative-argumentative and transformative syntax. The subject of this study is every verbal predicative expression in the contemporary Polish used to describe phenomena of brightness and darkness, and the aim of the study is the description of their semantic and syntactical properties.

The first chapter of the work concerns the predicative-argumentative structure of brightness and darkness phenomena. Appropriate predicates are verbalised as verbs (e.g. błyskać się, pociemnieć, rozwidniać się, wyjaśnić się, zachmurzyć się, zmrocznieć), nouns (e.g. cień, dzień, mrok, przejaśnienie, świtanie, zmierzch), adverbs (e.g. ciemno, jaśniej, pogodnie, szaro, widno) and adjectives (ciemnawy, jasny, mroczny, słoneczny, szary), between which formal-semantic (derivational) relations occur, introduced at the work in the form of derivational nests (related terms). A space is the argument entailed by predicates of brightness and darkness phenomena: an open space (e.g. na dworze, niebo), an open space in some way limited (e.g. na podwórku, ulica), a partly only opened space (e.g. krużganek, tunel), a closed off space (e.g. pokój, wnętrze).

Next chapter (II.) contains the semantic classification of exponents of predicates of brightness and darkness phenomena. The author singled out four lexical-semantic fields: exponents of predicates of brightness and darkness phenomena of a wide range of reference (e.g. jasność, półmrok), exponents of predicates of natural brightness and darkness phenomena dependent on time (e.g. dnieć, noc), exponents of predicates of natural brightness and darkness phenomena independent of time (e.g. chmurny, wypogodzić się), exponents of the predicates of brightness phenomena independent of the natural source of light (palić się, świecić się only).

Examples of the use of individual expressions, given in dictionaries of the Polish language, form a basis for describing the sentence structures – in the third chapter of the work – which are formed by the expressions. Exponents of predicates of brightness and darkness phenomena can be formally and semantically (verbs) or only semantically (nouns, adjectives and adverbs) the main element of a sentence. The majority of exponents of the predicates of brightness and darkness is opening positions only for the exponent (exponents) of one space, few expressions, that is comparative adverbs and adjectives, are opening positions for exponents of two spaces. The superior division of formal sentence structures is fixing the way of expression of these predicates (verbs and non-verbs). Differences between these structures (apart from the type of the statement: synthetic-analytical) come down to differences between forms of exponents of the space in a nominative form and a locative form. Structures with exponents of arguments in the locative form are diversified depending on the preposition (na, w, na/w, niż, niż na/w), which is a building block of this form. The subject of deliberations also become semantic-formal reports of sentence structures between implementations distinguished. The separate description concerns expressions of brightness and darkness phenomena in derivative sentences and nominalizations.

The final chapter (IV.) constitute comments and suggestions on how to explicate the meanings of lexical units, which can be determined on the basis of their syntactic predicates created or co-written by the described expressions of brightness and darkness phenomena.