Artykuły / The Articles

Aleksandra Adamiak: Uwagi o germanizmach w gwarze kociewskiej

Wiele germanizmów pozostało w słownictwie Kociewiaków, czego ilustracją są Bajki Kociewskie Bernarda Janowicza. Większość wyrazów pochodzenia niemieckiego została w gwarze kociewskiej spolszczona. Przymiotniki otrzymały odpowiednie końcówki rodzaju i liczby (por.: bruny, bruna, brune), rzeczowniki (wiele z nich to zapożyczenia właściwe: fajfkarz, keta, knupel, szymel, taska, por.: Pfeife, Kete, Knuppel, Schimel, Tasse) odmieniają się przez przypadki ogólnie zgodnie z polskimi regułami, występują zarówno w liczbie pojedynczej i mnogiej. Obfitość germanizmów znajdziemy również wśród czasowników, które otrzymały formy osobowe czasowników języka polskiego (z pewnymi wyjątkami, których odmianę należałoby opracować oddzielnie), por.: halać ← holen, dyrować ← dauern, werkować ← wirken, futrować ← futern. W gwarze kociewskiej często jest stosowana, według reguły niemieckiej, nieznana w języku polskim strona bierna w funkcji imperatywnej: Bandzie tera tańcowane! (teraz będzie się tańczyć – będziemy teraz tańczyć). Samogłoski [o], [e], podobnie jak w języku niemieckim, artykułowane są w gwarze kociewskiej często jako [é], [ó]: chléb, flankéruje, wérkowała, dopsiéru.

Der zweite Weltkrieg trug zur Groesten Entwicklung der polnischen Sprache bei um die deutschen Einfluesse auf Polensgelaenden zu vermindern. Ich versuche zusaetzlich in Dialekt geschriebenen Texten die typische kociewskie – Worte auszusuchen, die den deutschen Zusammenhang bilden. Ich beschaeftige mich mit der Wortforschung damit das Woerterbuch mit den deutschen Spracheigentuemlichkeiten entstehen soll. Viele Ausdrücke, die vom Deutsch abstammen, sind in dem Dialekt polnisiert geworden. Die Adjektive bekamen die entsprechenden Geschlechtsendsilben: bruny, upsiekła, wysztawsierowane, heklowany. Die Substantive werden mit den polnischen Regeln ebenso in der Einzahl sowie in der Mehrzahl gemäß abgewandelt: zrobiła kruki – Akkusativ, fajka palił – Akkusativ, chburka czekała z maltycham – Nominativ und Ablativ. Die Substantive statt in dem Ablativ der weiblichen Einzahl die Endsilbe -ą zu bekommen, erhalten: die Endung -ó krokulicó anstatt krokulicą, dagegen die männlichen Substantive in der Einzahl des Nominativs haben die Endung -am anstatt die -im, -em: wysokam muram. Die Adverbien lauten genauso wie auf deutsch: fein, richtig. Die Selbstlaute: [o], [e] werden als: [á], [é] artikuliert. Das Passiv wird oft als Aktivität angewendet: list był pisany. Daraus findet man in das Janowicz Märchen Fajfakarz den Satz: Akta na stole só (Janowicz 1985: 36). Die Ältere wenden diese Formen vornehmlich an: łón je akurat wyszły.Viele Worte sind noch heute brauchbar und sind noch in der Umlaufsprache, auf der Strasse, in Laeden oder in Buessen zu hoeren. Die Kociewie Bewohner verwenden sie oft ohne ihre Abstammung zu wissen.

Anna Bączkowska: Cognitive grammar, pedagogical grammar, and English prepositions

Celem artykułu jest przedstawienie nowatorskiej metody nauczania przyimków angielskich polegającej na odwoływaniu się do teorii gramatyki kognitywnej (Langacker 1987) w poszukiwaniu eksplikacji zasad użycia przyimków oraz wykorzystaniu korpusów językowych do ilustracji reguł językowych rządzących użyciem analizowanych przyimków i do preparacji materiałów dydaktycznych. W pierwszej części artykułu przestawiono definicję i cele kognitywnej gramatyki pedagogicznej oraz krótki opis kategorii przyimka z punktu widzenia językoznawstwa tradycyjnego oraz kognitywnego. W drugiej części artykułu omówiono praktyczne zastosowanie wcześniej opisanej metody na przykładzie kilku wybranych wyrażeń przyimkowych.

The purpose of this paper is to demonstrate an innovative way of teaching English prepositions. The author explicates some principles of the use of selected prepositions (1) by relying heavily on the theory of cognitive grammar (Langacker 1987), and (2) by using corpus data to abstract and illustrate the principles which govern the use of the prepositions in question. In the first part of the article a brief definition and the scope of interests of pedagogical cognitive grammar have been delineated. The definitions of the preposition viewed from the perspective of a traditional approach vs.a cognitive perspective have also been discussed in the first part. In the subsequent part of the paper practical applications of a cognitive-oriented analysis of selected prepositions have been presented and illustrated by teaching materials prepared in the form of concordances extracted from language corpora.

Magdalena Czachorowska: Trzy krajobrazy Żeromskiego

Przez częste opisy krajobrazów pisarze polscy dawali wyraz swemu przywiązaniu i miłości do stron ojczystych. Podobnie czynił Stefan Żeromski. Przywiązanie pisarza do stron rodzinnych, umiłowanie „małej ojczyzny” wyrażone wprost widoczne jest bardzo często na kartach dzienników, spisywanych przez Żeromskiego. Elementy tego krajobrazu przywoływane są później kilkakrotnie, choćby w Puszczy jodłowej. Fascynacja innym pejzażem narodziła się u S. Żeromskiego w okresie paromiesięcznego pobytu w Tatrach w 1892 roku. Wyraża się to z jednej strony nagromadzeniem górskich określeń, z drugiej kształtem plastycznych wizji stworzonych przez Stefana Żeromskiego, na wskroś przesyconych impresjonizmem – blaskami, cieniami, kolorami i szarością. Trzecia i ostatnia fascynacja krajobrazowa Żeromskiego przypada już na schyłek życia pisarza. Stefan Żeromski skierował swe zainteresowania ku brzegowi morskiemu. Zauroczony pięknem Pomorza poświęcił opisywaniu dziejów i krajobrazów nadmorskich dwa wspaniałe utwory Wiatr od morza i Międzymorze oraz częściowo Wisłę. Żeromski przeprowadził studia gwarowe, „uczył” się języka rdzennych mieszkańców Kaszub, co zaowocowało nasyceniem jego tekstów słownictwem regionalnym.

Polish literature, especially period of Pozytywizm and Młoda Polska, is a literature of landscapes. Pieces from 19th and the turn of the 19th and 20th century are permeated with landscape descriptions, because writers such as H. Sienkiewicz, W. Reymont, E. Orzeszkowa, M. Dąbrowska gave voice to their attachment to their homeland describing its charm in literature. Stefan Żeromski was also likely to describe his home in realistic landscape descriptions when writing about the Tatra Mountains or polish coastal view.

Maria Czaplicka: Interferencje językowe na wybranych przykładach nazewnictwa z Bydgoszczy i okolicy od XVI do XVIII wieku

W artykule autorka uwzględnia problemy zachodniopolskie związane z wielowiekowym współistnieniem Polaków i Niemców oraz wzajemnym oddziaływaniem systemu języka polskiego i systemu języka niemieckiego na terenie Bydgoszczy i okolicy – szczególnie w okresie od XVI do XVIII wieku. Nastąpiło częściowe przerwanie polskiej tradycji nazewniczej i przekształcenie niektórych nazw polskich pod wpływem języka niemieckiego, co spowodowało zatarcie się ich etymologii. I tak na przykład zmianie uległ nagłos w nazwach wsi podbydgoskich: Siersk → Czersk, Zachcice → Jachcice → Jägdschütz.

Das Referat stellt die aus der jahrhundertlangen Nachbarschaft der Polen mit den Deutschen in der städtischen Gesellschaft (insbesondere in dem Zeitabschnitt 16-18 Jahrhundert) resultierenden fremden Einflűsse im Bereich Personennamenkunde der Einwohner von Bydgoszcz dar. Der viele Jahrhunderte dauernde Nebeneinanderbestehen beider Nationalitäten hatte Sprachinterferenzen zer Folge. Der vorliegende Aufsatz zeigt die Phänomene dieser Interferenzen in From ausgewählter Beispiele von der Stadtnamenkunde , die sich auf den phonetischen Austausch des polnischen Konsonanten s- in den deutschen c- oder cz- beziehen.

Wiesław Czechowski: Zakłócenia w językowej komunikacji jako problem badawczy

Rozważania zawarte w tym artykule związane są z prowadzonymi przeze autora badaniami zakłóceń w procesie werbalnego porozumiewania się. Najbardziej odpowiednia w badaniach nad zakłóceniami w porozumiewaniu się jest perspektywa traktowania komunikacji jako interakcji, której uczestnikami są współpracujący ze sobą interlokutorzy. Współpraca ta, zwana zasadą kooperacji (Grice 1980), pozwala na skuteczne, a przy tym niezakłócone porozumiewanie się. Kluczowe są tu następujące pojęcia: zakłócenie, (nie)porozumienie, (nie)skuteczność komunikacyjna. Wiedza na temat mechanizmów działania zakłóceń może uskutecznić porozumiewanie się, które jest podstawą funkcjonowania jednostki w społeczeństwie. S. R. Covey twierdzi, że niezakłócona i efektywna komunikacja oparta jest na synergii, czyli woli współpracy, która tworzy pozytywną energię.

The article tries to describe the problem whit communication misunderstandings linguisticly. Theses included in this article have a working character. They are connected whit the research led by the author in his Doctor Thesis. The first step is understanding the communication as an interaction. The leading topic ‘disturbance in communication’ is taken as a widely know pragmalingustic research. In this context the author presents chosen theories of integrationist linguistics, which must by taken into account when analysing the subject of the article in order to make the research complete. Methodology of the problem is connected whit the communicative grammar, where the language is organized in time and cultural informative space.

Małgorzata Jaracz: Nazwy polskich biur podróży i agencji turystycznych

W Polsce po 1989 roku powstały nowe nazwy różnego rodzaju instytucji, przedsiębiorstw i firm. Wśród tych ostatnich dynamicznie rozwijała się branża usług turystycznych. W związku z tym otwiera się nowe pole badawcze związane z nazewnictwem biur podróży i agencji turystycznych. Tradycje nazewnicze polskich firm turystycznych kształtują się w początkach XX wieku. Nazwy firm turystycznych charakteryzują się z reguły dwuczłonową strukturą nazewniczą. W praktyce często długie formy opisowe zastępuje się skrótami o nieustabilizowanej pisowni. Biorąc pod uwagę sposób ich powstawania można wyróżnić dwa podstawowe typy nazw: bez kreacji formalnojęzykowej (1) antroponimy, 2) toponimy, 3) etnonimy, 4) innych chrematonimy), z kreacją formalnojęzykową.

Das obige Referat stellt eine onomatologische Analyse der Namen der polnischen Reisebüros und Touristikagenturen dar. Diese Namen – als Namen von Handels – und Dienstleistungs-Unternehmen und Institutionen – gehören zu den Chrematonymen. Zur Klassifikazierung werden sie auch als Ktematonymen oder Ergonymen genannt. Die Autorin untersucht die wichtigsten namensschaffenden Tendenzen unter der Namengebung von polnischen Reisebüros. Die Beispiele wurden dem Branchekataloge „Touristk und Erholung” entnommen. Die Verfasserin dieses Referats analysiert sowohl die offiziellen als auch die eingentlichen Namen, z.B. das polnische Reisebüro „Orbis”. Besonders die eigentlichen Namen bilden einen in der strukturellen und semantischen Hinsicht reichen und interresanten Namenkomplex. Sie stammen von den anderen eigentlichen Namen, das ist von Antroponymen, Toponymen, Etnonymen und auch von Appellativen.

Łukasz Kaczmarek: The Distribution of Axiological Parameter in Selected English Modals

Pośród wielu podziałów na różne rodzaje zdań, dokonanych jak dotąd przez nauki językoznawczo-kognitywne, jeden z nich dzieli wszystkie zdania na modalne i niemodalne. Pierwszy z nich dotyczy zdarzeń, które można zweryfikować lub zaklasyfikować za pomocą cechy PRAWDA lub FAŁSZ, w zależności od tego, czy zdarzenie ujęte w zdaniu miało miejsce, czy też nie. Z kolei drugi rodzaj (niemodalne) dotyczy zdań, których w powyższy sposób zaklasyfikować nie można, gdyż zawierają one wyrażenia typu ‘być może’ lub ‘na pewno’ i w ten sposób zawierają się w kręgu hipotetyzacji czy też spekulowania o faktycznym stanie rzeczy. Język angielski (w większym stopniu niż język polski) korzysta z czasowników modalnych, które językoznawstwo kognitywne podzieliło na deontyczne i epistemiczne. Na przykład angielski czasownik MUST (musieć) w interpretacji deontycznej oznacza przymus (np.: Musisz iść do szkoły), zaś w interpretacji epistemicznej wyraża wniosek (np.: Spójrz na nich – to musi być miłość). Istnieje zależność pomiędzy tymi dwiema interpretacjami. Jej istota polega na rozciągnięciu kognitywnego schematu PRZYMUS ze znaczenia deontycznego na epistemiczne, które można wytłumaczyć w następujący sposób: to co widzę ZMUSZA mnie do wyciągnięcia wniosku: to jest miłość. Dalsze badania nad językoznawstwem kognitywnym udowadniają, że każdy schemat posiada parametr aksjologiczny, dodatni lub ujemny, który pozostaje niezmieniony w procesie metaforyzacji i konceptualizacji. Oznacza to, iż znak parametru aksjologicznego w interpretacji deontycznej danego czasownika modalnego jest identyczny jak w interpretacji epistemicznej tego samego czasownika. Przedmiotem niniejszych badań jest przedstawienie znaku parametru aksjologicznego wybranych czasowników modalnych w języku angielskim, zarówno w interpretacji deontycznej, jak i epistemicznej, oraz wpływu niniejszego parametru na znaczenie tych czasowników w interpretacji epistemicznej.

Among a considerable number of the utterance types that have been distinguished in the course of research on cognitive science so far, the division into factual and non-factual ones seems to be one of the most prevailing. The difference between the two types of sentences is that the latter one contains expressions that cannot be verified in terms of their truth-false value because they do not state a fact, but merely impose the mood of possibility, as a result of which the sentences deal with the state of affairs that belongs to the alternative world of possible events rather than to the real world of actual events. The aim of this paper is to analyse the axiological aspects of English modal verbs in their deontic sense and investigate the way those aspects exert influence on their epistemic reading. In order to do this, I am going to briefly discuss the notion of SCHEMA and apply its axiological parameter to English modality in its deontic sense. This will be followed by the analysis of how this parameter governs possible interpretations of epistemic senses in English modals.

Jolanta Mędelska: Intrygujące zapisy typu ŹÓŁTY, MOŹNA, GDYŹ w rękopisach i drukach kowieńskich

W kowieńskich tekstach pisanych (zarówno w rękopisach, jak i w drukach) spotyka się wymiany liter ź i ż. Nieporównanie częściej występuje osobliwe ź na miejscu spodziewanego ogpol. ż niż zjawisko odwrotne. Zjawisko to ujawniło się na przykład w dużym natężeniu (około 300 przykładów!) w wydawnictwach polskich oficyn działających w Kownie w dwudziestoleciu międzywojennym. Przykładowe wyrazy z ź na miejscu spodziewanego ż: boźe, dłuźej, droźyć, wyrazy z ż na miejscu spodziewanego ź: bliżni, bliżnięta, blużnierczy. Przyczyny dowolności wyboru litery ż lub ź należy szukać w fonetycznej wartości północnokresowej spółgłoski szumiącej ž i spółgłoski ciszącej ź.

In this article the Author discusses an interesting facet of Polish graphic system, namely the substitution of ż with ź typical of written sources occurring in the North borderland of Poland, mainly in Kaunas, in the nineteenth and the twentieth century. It has been proved that this process does not occur solely on the graphic level: it is not just a consequence of lack of intuition about how to use of diacritical marks. In fact, the change has its origin in phonetic phenomena consisting in mixing ž with ź, as a result of the influence of a palatalized pronunciation of ž’, which emerged under the influence of Lithuantian.

Włodzimierz Moch: Język dresiarzy w powieści Doroty Masłowskiej Wojna polsko-ruska pod flagą biało-czerwoną

Wśród potocznych i slangowych określeń osób, wyekscerpowanych z materiału leksykalnego powieści Wojna polsko-ruska pod flagą biało-czerwoną, przeważa negatywne wartościowanie, stąd obecność licznych wyzwisk. Masłowska posługuje się dość często wyrazami poddanymi modyfikacjom słowotwórczym, ale – jak się wydaje – w większości są to formy znane jej z młodzieżowego slangu. Jedynie w przypadku frazeologizmów i wyrażeń o charakterze częściowo lub całkowicie metaforycznym mamy zapewne do czynienia z dokonanymi przez nią innowacjami. Język dresiarzy w ujęciu Doroty Masłowskiej nie różni się niczym szczególnym od mowy, którą na co dzień posługuje się młodzież w tej subkulturze. Jest tylko może bardziej dosadny, prosty, choć nie prostacki, zawiera więcej wulgaryzmów i brutalizmów, form rubasznych i grubiańskich, skrótów myślowych i językowych, ale to tylko potwierdza zgodność tej odmiany z tendencjami panującymi w języku potocznym i młodzieżowym slangu.

Dresiarze (literally young people who wear sport trousers) constitute environments of young hooligans who pretend to be a subculture. Their activities are based on three principles: the cult of power, consumption and money. The article aims at a research of the language which is used by the representatives of dresiarze – heroes of Dorota Masłowska’s novel Wojna polsko-ruska pod flagą biało-czerwoną (Polish-Russian War Under The White-Red Flag). The text is researched in the context of its distinctness to spoken Polish. Apparently the language of dresiarze doesn’t differ from the slang used by the Polish youth in unofficial situations. The only difference is the more frequent usage of vulgar or brutal words and the vocabulary related to drugs, what isn’t strange, because the existence of so-called “difficult youth” is closely linked to unemployment, boredom, violence and taking drugs. Masłowska discreetly stylizes comments of her heroes, fills it with a sense of humour, refreshes the meanings of phraseologisms and makes use of the stylistic-grammar, syntactic innovations and creates colloquial metaphors. The slang of the youth dominates the lexical level of the novel what perhaps means the beginning of slang’s ennoblement in the Polish language.

Maria Pająkowska-Kensik: O gwaryzmach w powieści Bolesława Eckerta Saga kociewska

Na początku XX w. wyróżniono trzy główne gwary kociewskie wyznaczające granice regionu (Nitsch 1955). Liczącym się dziełem stało się opracowanie Słownictwa kociewskiego na tle kultury ludowej Bernarda Sychty (Sychta 1980-1985). Na początku lat osiemdziesiątych regionalistów pomorskich bardzo ucieszyła licząca około 300 stron Saga kociewska Bolesława Eckerta. W gwarze kociewskiej obecnej w dialogach i dłuższych wypowiedziach bohaterów widoczne są charakterystyczne cechy fonetyczne. Dialektyzacja tekstu powieści dotyczy również fleksji. W Sadze kociewskiej w niewielkim stopniu uwidoczniły się charakterystyczne cechy składni gwarowej. Natomiast bogate jest słownictwo gwarowe. Dialektyzacja w Sadze kociewskiej była zastosowana przez B. Eckerta bardzo świadomie, z dużą troską o koloryt lokalny, którego ważnym składnikiem jest gwara.

In der vorgelegten Veröffentlichung wurde die wesentliche Bedeutung der Kociewie-Dialektsprache im Roman von B. Eckert vorgestellt. Er beschrieb die alltägliche Lebensart pommerscher Dorfbewohner in den Jahren 1888-1918. Einführung der Kociewie-Mundart in sämtlichen Dialogen verstärkt denRealismus dieses Werkes. In Aussagen einzelner Personen kommen alle phonetische Eigenschaften, sowie auch die Wortflektion des regionalen Mundwortschatzes vor. Der Schriftsteller stammt aus der Gegend Pommern in welcher sich der Roman abspielt.

Anna Paluszak-Bronka: Przestarzałe formy dopełniacza rzeczownikowego w kancjonale królewieckim z początku XX wieku

W artykule autorka zwraca uwagę na obecność w kancjonale Wasiańskiego przestarzałych (oczywiście w porównaniu z datą wydania księgi) postaci dopełniacza rzeczownikowego oraz opisać uwarunkowania ich występowania. Podejmując to zagadnienie, chce zasygnalizować potrzebę dociekań naukowych nad archaicznością języka królewieckiego zbioru z 1906 roku oraz choć w niewielkim stopniu wypełnić lukę w tych badaniach. Na pewno przestarzałe formy dopełniaczowe nie były wprowadzane tylko i wyłącznie w celu uzyskania stylistycznego efektu podniosłości. Często są one zgodne z normą polszczyzny okresu, w którym powstawały pieśni i trudno mówić tu o świadomej archaizacji, zaś ich obecność w zabytku drukowanym na początku XX wieku świadczy o tym, że kancjonał jest wznowieniem, przedrukiem bez znacznej korekty tekstu wydawanego wcześniej.

Im Artikel verweisen wir auf die Anwesenheit der veralten Formen des Substantivsgenetivs im Kirchengesangsbuch von Wasiański (natürlich im Vergleich mit dem Ausgabedatum des Buches). Wir bemerken, dass sie vor allem in dem älteren Teil der Antiquität auftreten und sicherrlich nicht nur und asschließlich eingetragen wurden, um die stilistische Pathoswirkung zu erreichen. Oft sind sie übereinnstimmend mit der Polnischnormzeit, in der Lieder entstanden. Wesentlich ist die Auswahl der älteren Flexionsversionen im Kirchengesangsbuch von Hartung auch von rhythmisch- Reimbedürfnissen bedingt. Das Problem der älteren Formen in dem analysierten Buch aufnehmend, wollen wir das Bedürfnis der wissenschaftlichen Untersuchungen über Archaismus der Kongresspolensammlung von 1906 um – obwohl in nicht großem Grad – die Lücke in diesen Forschungen zu erfüllen.

Teresa Pluskota: Nazwy miejscowe Czernihowszczyzny w XVII i XVIII wieku na tle toponimii ziem sąsiednich

Z dokumentów XVII wieku autorka wypisała ponad 500 nazw (nazwy wsi, siół, przysiółków, miast, miasteczek), ze źródeł XVIII wieku – prawie tysiąc. W toponimii Czernihowszczyzny zauważyć można podobne zjawiska, jakie autorka odnotowała na pozostałym obszarze ukraińskim: wahania sufiksów, np. -yči i -ci, singularyzacja i maskulinizacja nazw wynikająca z tendencji do skracania nazw, np. Litwinowice // Litwinowiec, pojawianie się pseudodzierżawczych sufiksów, np. suf. -ov, zastępowanie formantów: -ov i -yn przez bardziej produktywny sufiks -ka. Cechą charakterystyczną toponimii województwa czernihowskiego jest mniejsza liczba nazw odimiennych w najstarszym nazewnictwie i związki toponimii badanego obszaru z toponimią rosyjską, zwłaszcza z nowogrodzką.

Im Artikel werden die Ortsbezeichnungen in der Tschernikovski – Woiwodschaft semantisch und strukturell analysiert. Das Material bilden zahlreiche polnische und ukrainische Qellen, die sowohl veröffentlicht als auch nicht veröffentlicht wurden (siehe das Literaturverzeichnis). Es wird einerseits auf die Gemeinsamkeiten mit der Toponymik der Nachbarregionen: Wolyn und Kiev-Woivodschaft hingewiesen, andererseits auf bestimmte Sonderheiten, z.B. vereinzelte denominative Bezeichnungen in der Alten Namenkunde. Außerdem verbinden bestimmte Erscheinungen (geringe Anzahl der denominativen Bezeichnungen und große Anzahl der Possessivbezeichnungen mit dem Suffix -sk-) die Toponymik von Tschernikov mit den russischen Ortsbezeichnungen. In der Toponymik der untersuchten Region werden viele allgemeinukrainische Tendenzen im 18. Jh. festgestellt, z.B. die Produktivität des Suffix -ka u. a.

Dorota Pronobis: „Piast” – dodatek „Dziennika Kujawskiego” – źródłem wiedzy o języku i kulturze na Kujawach

Pierwszy numer „Piasta”, niedzielnego dodatku do inowrocławskiego „Dziennika Kujawskiego”, ukazał się 25 grudnia 1895 r. Na łamach „Piasta” ukazywały się teksty pisane przez rodowitych Kujawiaków, nie zawsze posiadających wykształcenie. Cenne są teksty Zygmunta Czapli. Jako miłośnik regionu opublikował w „Piaście” cykl artykułów, w których próbował między innymi wyjaśnić pochodzenie nazw niektórych miejscowości z okolic Inowrocławia. Z kolei Mieczysław Dereżyński pisał w „Piaście” o osadach służebnych książąt kujawskich, których nazwy pochodzą od wyrabianych tam przedmiotów. W „Piaście” ukazywały się również teksty popularnych w tym regionie piosenek, określanych jako przyśpiewki kujawskie. W „Piaście” regularnie pojawiała się rubryka „Gosposia w kuchni”, w której poświęcano uwagę sprawom kulinarnym. Na podstawie tych tekstów można wyróżnić słownictwo związane z nazwami potraw, jednostkami miary artykułów żywnościowych, przedmiotów i czynności towarzyszących przyrządzaniu jedzenia, stosowanych na Kujawach w latach 30. XX w.

This publication concern comparative’s analysis opinions local’s regionalists – S. Czapla and M. Dereżyński, with opinions language’s researchers – S. Rospond, K. Rymut, M. Malec, M. Kamińska, E. Rzetelska-Feleszko, at the theme origin selected local’s designations. This object study is relative to appear’s in Kujawy designations: Czyste, Dziewa, Kościelec, Konary, Kobylnkiki, Skotniki, Świniary, Łagiewniki, Cieślin, Korabniki, Niewodniki, Złotowo. Introduce also folk song Kujawianka. This lyric became the point way out to the wider reflection on the theme – polish evolution folk’s songs. Discuss also vocabulary’s connection with wedding ceremony, work in a field and household on the Kujawy.

Renata Suchenek: Semantyka czasowników widzenia i patrzenia

Podstawą semantycznego opisu wszelkich wyrażeń (a przede wszystkim czasowników) denotujących zdarzenia związane z percepcją wzrokową są znaczenia czasowników widzieć i patrzeć. Cechą słownikowych definicji czasowników patrzeć i widzieć jest to, iż zawierają kilka znaczeń. Celem artykułu jest wyróżnienie jednostek leksykalnych (w rozumieniu Bednarka i Grochowskiego, 1993) konstytuowanych przez ciągi widzi i patrzy oraz próba zdefiniowania ich znaczeń. Czasownik patrzeć funkcjonuje w zdaniach realizujących schematy składniowe bez dopełnienia, por. xm ← patrzy (patrzy oznacza tu tylko tyle, że ‘oczy x-a są otwarte’), lub z dopełnieniem, np. xm ← patrzy → na y-ab (czasownik patrzy jest tu bardziej złożony semantycznie i oznacza, że oczy x-a są otwarte i skierowane na y-a.). Czasownik widzieć funkcjonuje w zdaniach realizujących trzy schematy składniowe: xm ← widzi (x reaguje//oczy x-a reagują na bodźce świetlne), xm ← widzi → y-ab (x-a oczy są otwarte i skierowane na y-a), xm ← widzi → że // jak y coś robi // że // jak z y-em coś się dzieje (x ma otwarte oczy, którymi postrzega zdarzenia z bliżej nieokreślonym lub zidentyfikowanym y-em).

The basis of semantic description of visual perception verbs is the meanings of the verbs patrzeć and widzieć. These verbs are not clear-cut. They are indices of first-order or higher-order semantic predicates and, as such, constitute different lexical units, cf: x patrzy (patrzeć1), x patrzy na y (patrzeć2), x patrzy na z (patrzeć3) as well as x widzi (widzieć1), x widzi y (widzieć2), x widzi z (widzieć3) – x, y are indices of objective arguments (x – of a personal one, y – of an uncharacterised one), z is the index of an event argument. Between particular predicates, there exist semantic dependencies: the meanings of the verbs patrzeć2, patrzeć3 and widzieć1 are based on the meaning of the verb patrzeć1 (x patrzy = ‘x has his eyes open’), the meanings of the verbs widzieć2 and widzieć3 are based on the meaning of the verb widzieć1 (x widzi = ‘x has his eyes open, x’s eyes react to light’).

Aleksander Szwedek: Are structural metaphors structural?

Lakoff i Johnson (1980) zaproponowali podział metafor na trzy typy: strukturalne, orientacyjne i ontologiczne. Niniejszy artykuł omawia typowe przykłady metafory ontologicznej (UMYSŁ TO MASZYNA) i strukturalnej (ŻYCIE TO PODRÓŻ) w poszukiwaniu odpowiedzi, czy taki podział jest uzasadniony. Analiza wyrażeń oraz odpowiedników ontologicznych wskazuje na podstawowe podobieństwa między tymi typami metafor: obie domeny źródłowe mają strukturę i ta struktura jest przeniesiona na domeny docelowe. Można także potraktować różnicę między procesami (PODRÓŻ, ŻYCIE) a obiektami (przedmiotami: MASZYNA, UMYSŁ) jako pozorną lub drugorzędną. Oczywiste jest jednak, że UMYSŁ to w rzeczywistości proces (zobiektyfikowany), a to co dla użytkownika jest najistotniejsze w MASZYNIE, to nie struktura, ale jej funkcjonowanie, czyli także proces. Odpowiedź na pytanie, czy te różnice wystarczą do uzasadnienia podziału metafor na strukturalne i ontologiczne, wymaga dalszej, dokładnej analizy.

Lakoff i Johnson (1980) proposed three types of metaphors: structural, orientational and ontological. The present study discusses the typical examples of ontological (MIND IS A MACHINE) and structural (LIFE IS A JOURNEY) metaphors asking whether such a division is justified. The analysis of expressions and ontological correspondences indicates the basic similarities between those two types of metaphors: both source domains have a structure and that structure is transferred onto the target domains. We could treat the difference between processes (JOURNEY, LIFE) and objects (MACHINE, MIND) as apparent and of lesser importance. It is obvious, however, that MIND is in reality a process (objectified), and what is most important for a user in the MACHINE, is not its structure, but its function, that is also a process. The problem whether those differences are sufficient to justify the division of metaphors into structural and ontological, requires further, more detailed analysis.

Jan Wawrzyńczyk: Od słownika ortograficznego do „rejestru wyrazów występujących w języku polskim”

Słowniki ortograficzne języka polskiego r e j e s t r u j ą jego wyrazy, niekiedy wyprzedzając w czasie słowniki semantyczne, ale nie znaczy to, że są r e j e s t r a m i leksyki. Jest to ich wtórna funkcja. Myśląc o opracowaniu słownika, którego g ł ó w n ą (lub lepiej: jedyną) funkcją byłaby rejestracja polskich wyrazów – nie tylko z punktu widzenia relacji derywacyjno-fleksyjnych, należy tropić mniejsze lub (raczej) większe luki w hasłach istniejących słowników ortograficznych i // lub semantycznych. Źródło podstawowe, z którego należy czerpać materiał do budzącego jak najmniej zastrzeżeń, wciąż nieułożonego rejestru tego rodzaju, stanowią oczywiście teksty, a nie słowniki. Orientując się w problematyce leksyki używanej w okresie 1918-1939 i do dziś pozostającej poza okładkami słowników semantycznych czy ortograficznych języka polskiego, autor artykułu szacuje, że rejestr wyrazów polszczyzny XIX-XX w. może liczyć co najmniej 400 000 pozycji.

В статье высказываются замечания о новых больших орфографических словарей современного польского языка. Составители некоторых из них стремятся зафиксировать значительное количество лексиических единиц, до сих еще не отмеченных ни в одном словнике не только орфографических, но и толковых словарей. Более пристально рассматривается объемистый труд Т. Карповича (T. Karpowicz, Słownik ortograficzny. Rejestr wyrazów występujących w języku polskim, Warszawa 2001), название которого выделяется уникальным подзаголовком, отражающим идею орфографического словаря как списка слов того или иного языка. Выдвигаются критические соображения по поводу реализации данной идеи и указываются методологические и практические недостатки работы Т. Карповича.

Piotr Żmigrodzki: Słownik semantyczno-syntaktyczny czasowników posiłkowych – założenia wstępne

Celem artykułu jest zarysowanie metody opisu pewnej grupy wyrażeń, które – odwołując się do tradycji językoznawczej – można nazwać czasownikami posiłkowymi. Widoczne w ostatnich dziesięcioleciach zwrócenie się zainteresowań syntaktologów w kierunku semantycznej struktury zdania, i poszukiwanie sposobów jej odwzorowania w konstrukcjach składniowych doprowadziło do odkrycia wielu innych sytuacji, w których czasownik – będący nadrzędnym formalnie członem zdania – nie jest jedynym wykładnikiem predykacji, a towarzyszy w tej funkcji członowi nominalnemu. Efektem takiej konstatacji jest nieuchronne rozszerzenie pojęcia czasownika posiłkowego, czy w ogóle posiłkowości czasownika jako zjawiska składniowego. Wyniki badań nad analitycznymi konstrukcjami werbo-nominalnymi na Uniwersytecie Śląskim zostały dotychczas opublikowane między innymi w postaci zeszytu próbnego Słownika polskich zwrotów werbo-nominalnych. Przedmiotem zainteresowania są konstrukcje składniowe mające (w całości) semantyczną wartość pełnoznacznego „pojedynczego” czasownika. U podstaw koncepcji ich opisu leksykograficznego leży ich interpretacja leksykalistyczna, tzn. uznanie ich za nieciągłe jednostki języka, swoiste „czasowniki złożone”. Projektem w pewnym sensie alternatywnym, a w pewnym sensie komplementarnym jest słownik semantyczno-syntaktyczny czasowników posiłkowych. Opis czasowników posiłkowych mógłby przynieść istotne korzyści dla dalszych studiów nad opisem języka, a także prac o charakterze czysto użytkowym, na przykład jako pomoc („framework”) przy tworzeniu słowników dwujęzycznych, czy nawet jednojęzycznych słowników ogólnych.

The aim of the paper is to discuss a project of linguistic and lexicographic decsrioption of the so-called ‘support verbs’ (i.e. the verbs which take part in complex (periphrastical) predication). The idea is based on the conception of verbo-nominal analytical constructions and its description, given in Jędrzejko, red., 1998, Żmigrodzki 2000b. The author argues, that the analytical constructions (AWN), like dać szansę ‘to give a chance’, mieć nadzieję ‘to hope’ should be considered as syntactic constructions of a specific kind rather than lexical units. The scope of linguistic investigations is to elaborate the rules of generating these constructions from lexical entities. In author’s opinion, linguistic and lexicographic description of AWN beginning from verbal entries is most effective and explicit than the decription based on the abstract verbs. A lexical entry in the dictionary should give the following information: 1) the semantics of the support verb; 2) its syntactic features 3) semantic characterristics of the nouns, which may occur with the particular verb i Polish sentences. The author discusses methods of presenting this information in a dictionary: both scientific and popular one.